Tsja, dat dacht ik al. Dat mijn brein iets met mijn denken te maken heeft heb ik vooral van horen zeggen. Heel soms heb ik hoofdpijn van het denken, maar vooral koude voeten. In het denken zelf ervaar ik geen lokaliteit. Dat betekent nog niet direct dat ik het ben die denkt. Wel ben ik het die het ervaart, maar mijn denken neemt soms, of vaak, zijn eigen loop. Is dat dan toch de invloed van mijn brein?
Wie of wat denkt? Wie ervaart het? Wie controleert het of probeert het te beteugelen? Vanuit het harde materialisme van Dick Swaab is het antwoord simpel: het brein denkt, het brein ervaart en als ik daarbij een rol wil spelen dan kan dat alleen door mij te identificeren met mijn brein: wij zijn ons brein. Geen ruimte voor iets anders, beslist geen ruimte voor een vrije wil en een eigen verantwoordelijkheid. Interessant om de redenering te willen volgen, maar zelfs dat streven zit al ingebakken in je brein.
Heerlijk dat er iemand is die de vrije ruimte die ik zelf ervaar in mijn denken probeert aan te wijzen vanuit de evolutie, de biologie en de fysiologie . Als we Arie Bos mogen geloven is er veel ruimte, erg veel ruimte. Mensen bij wie een groot deel van de hersenen afwezig of uitgeschakeld is blijken soms normaal te kunnen functioneren. Op uiterst leesbare wijze wordt ons duidelijk gemaakt hoe dit wonderbaarlijke orgaan geëvolueerd is, hoe er al een bewustzijn is zonder zenuwstelsel en waarom de zenuwen er vooral toe bijdragen om ruimte te scheppen voor alternatieven. In geval van calamiteiten kunnen sommige delen van de hersenen elkaars taken overnemen, maar, als ik mijn best doe, kan ik ook zelf nieuwe vermogens aankweken, nieuwe denkrichtingen onderzoeken. Kortom, ik heb enige mogelijkheden om vorm te geven aan mijn eigen brein. Dat plan, die kracht, die wil komt ergens anders vandaan.
Met Dick Swaab wordt duidelijk afgerekend, met Daniel Dennett heeft Arie Bos echter veel meer moeite. De terugkerende discussie over de standpunten van deze filosoof zijn zeer boeiend. Hij verenigt het materialisme en het bijbehorende determinisme met een erkenning van de vrije wil. Arie Bos begrijpt dit niet en kan dat dan ook (nog) niet duidelijk maken aan zijn lezers. (De vrije wil van Dennett is een andere dan die van Bos). De hele discussie is “work in progress”, voor Arie Bos en ons allemaal.
Dit boek, “Mijn brein denkt niet, ik wel“, borduurt voort op dezelfde thema’s als “Hoe de stof de geest kreeg“. Soms valt de auteur in herhalingen. Niet zo erg. Wel jammer dat dit nieuwe boek, in tegenstelling tot het eerdere, ondanks de mooie verzameling bronvermeldingen, toch niet zo goed bruikbaar is als naslagwerk. Een index mankeert. Jammer dat het terugvinden van een interessante discussie of uitleg nu veel moeite kost.
Het boek culmineert in een beschrijving van het rustbrein, het Default Mode Network (DMN). Dit is het deel van het brein dat pas aan bod komt als alle uiterlijke aandacht stopt: dagdromen en bepaalde vormen van associatief, freewheelend, denken. Hier kunnen we in de meditatie onze eigen vrije wil oefenen. Er ontstaan nieuwe denkvormen die niet worden opgedrongen door de buitenwereld, maar door de denker zelf. Deze drukken zich af in nieuwe neurale structuren en daardoor in de materie: hoe de stof de geest krijgt.
Op deze plek, waar de discussies van Arie Bos eindigen, beginnen die van Mieke Mosmuller: stop het dagdromen, stop het denken en besluit in vrijheid het opnieuw te starten. Dit nieuwe denken wordt niet door het voorgaande bepaald en ook niet door de buitenwereld, maar alleen door de denker. Hier wordt in vrijheid iets nieuws in de wereld neergezet. Deze vrijheid verschilt daardoor van de vrijheid van Dennett, die gebaseerd is op een voorspelling van de (in zijn ogen) gedetermineerde toekomst. Deze nieuwe vrijheid komt uit, maar bestond niet in geestelijke wereld die we als bron van de gedachten kunnen aanwijzen. Pas door de tocht door de materiële wereld wordt de vrijheid gerealiseerd en ontstaat er iets nieuws in de schepping.
Ik hoop en neem aan dat Arie Bos nog niet is uitgeschreven en kijk uit naar meer!
